فرمان [رقم] شاهزاده حسینعلی میرزای فرمانفرمای مملکت فارس به کاپیتان سرچالرز پاسلی
موضوع: فرمان [رقم] شاهزاده حسینعلی میرزای فرمانفرمای مملکت فارس به کاپیتان سرچالرز پاسلی (Capitan pesley) درباره تعمیرات قلعه جزیره خارک و دستور دولت مرکزی در انضباط جزیره و تعمیر قلاع و دستور به شیخ عبدالرسول آل مذکور شیخ‌المشایخ و حاکم بندر ابوشهر (بخش اول)
در میان اسناد روابط خارجی آرشیو ملی هند که توسط مرکز بین‌المللی میکروفیلم نور دیجیتال سازی شده است، سندهای بسیار مهمی ازکرانه‌های شمالی و جزایر خلیج فارس وجود دارد که به اطلاع ما از وضعیت این آبراهه استراتژیک در ابتدای حکومت قاجار کمک قابل توجهی می‌نماید. یکی از این مناطق فوق‌العاده مهم که شاید تا امروز هم اهمیت خود را حفظ کرده باشد، جزیره خارک است که در سی کیلومتری کرانه ایران و در پنجاه و شش کیلومتری بوشهر واقع شده است. نام این جزیره مهم در بسیاری اسناد کهن آمده و تاریخ آن را به دوران باستان اتصال می دهد. با این همه خارک تا حدود سالهای ۱۱۶۰ تا ۱۱۷۵ قمری تقریبا غیرمسکون و متروک بود. هلندیها که مدت زیادی در خلیج فارس به تجارت مشغول بودند و به مقتضای اوضاع زمان و حکومتهای محلی آن سامان در گمبرون و بوشهر و بصره تجارتخانه‌هایی احداث کرده بودند، خارک را به عنوان یکی از مناطق مهم تجاری (بارانداز و بندر واسطه) گزینش کردند و در حوالی سال ۱۱۶۷ قمری بارون کنیپ هاوزن رئیس التجار هلندیها در بصره با میر نصیر حاکم بندر ریگ مذاکراتی را صورت داد تا این جزیره به هلندیها واگذار شود. این تجارتخانه در این جزیره قلعه ای بنا نمود و سربازان و نیروهایی را در آن پیاده کرد. پس از میرنصیر، حکومت بندر ریگ به میرمهنا رسید و او مال الاجاره جزیره را از هلندیها مطالبه نمود و در یک سری کشمکشهای نظامی و سیاسی، سرانجام با حذف هلند از صحنه تجارت خلیج فارس، دیگر بار این جزیره از رونق تجاری افتاد و قلعه آن به دست میرمهنا و نیروهای بومی تصرف شد.
در سال ۱۱۸۳ قمری بود که کریم خان زند بر سر خودسری های میرمهنا با وی وارد کشاکش سیاسی شده و از نیروهای کمپانی هند شرقی درخواست نمود تا خارک را تصرف کنند و میر مهنا را وادار به تسلیم سازند. از این تاریخ است که دولت بریتانیا به خارک توجه نمود و بر سر این جزیره با دولت فرانسه و ایران درگیریهایی پیدا کرد. مقارن سلطنت فتحعلیشاه و پس از بی اعتمادی که شاه ایران به قول و قرار دولت کمپانی پیدا نمود و متوجه دولت فرانسه و ناپلئون اول گردید، این جزیره به دولت فرانسه واگذار شود. این رویداد باعث به خطر افتادن منافع بریتانیا و کمپانی هند شرقی در خلیج فارس شد و سرجان ملکم برای بار دیگر روانه دربار ایران گردید تا بتواند دولت فرانسه را از این جزیره بیرون نماید، اما موفقیتی کسب نکرد و شاه ایران و درباریان، از پذیرش او سرباز زده و سفیر دولت کمپانی به نشانه اعتراض بوشهر را به مقصد بصره ترک نمود. سرانجام پس از افشای وعده های غیر واقعی ناپلئون درباره کمک به ایران در جنگ با روسیه تزاری و توافق او با امپراتور روسیه، سرجان ملکم توانست دیگر بار با فتحعلیشاه دیدار نماید و علاوه بر توافق بر سر مسائل مهم سیاسی و تجاری، مجوز اخراج فرانسوی‌ها را از این جزیره و تثبیت استقرار نیروهای کمپانی هند شرقی را در خارک از فتحعلیشاه قاجار اخذ نماید. در میان انبوه اسناد روابط خارجی آرشیو هند که مستقیم به مساله خلیج فارس و جزایر آن می‌پردازند، پوشه‌ای وجود دارد که در آن مجموعه‌ای از رونوشت نامه‌ها و فرامین مربوط به واقعه اخراج دولت فرانسه از خارک و حضور دولت کمپانی هند شرقی در این جزیره دیده می‌شود که از این حیث بسیار حائز اهمیت است. این اسناد که خوشبختانه توسط مرکز بین‌المللی میکروفیلم نور دیجیتال‌سازی شده است، پرده از زوایای تاریک و ناشنیده ماجرای جزیره خارک در کشمکش بین دولت های فرانسه و بریتانیا و کمپانی هند شرقی بر می‌دارد.
در این سند، شاهزاده حسینعلی میرزای فرمانفرمای مملکت فارس خطاب به کپیتان [کاپیتان] پرلی بهادر [پرسلی] در باب دست‌اندازی و سوءرفتارهایی که از جانب جماعت فرانسیس [فرانسه] به غراب [کشتی] تجارانگریز شده مطالبی نگاشته است و بنابر مصلحت بین دولتین، قرار شده تا انضباط جزیره خارک و تعمیر و مرمت قلعه آنجا انجام شود و این حکم به پرسلی و حکمی علیهده به شیخ‌المشایخ شیخ عبدالرسول حاکم بندر ابوشهر [بوشهر] داده شده تا به خارک مراجعه و وضعیت قلعه را مورد بررسی قرار دهد و مرمت نماید و هر جا خراب شده از نو بسازد و انضباط جزیره را برقرار نماید و همچنین از پرسلی درخواست دارد کسی را با شیخ بفرستد تا در نهایت خوبی و دقت تعمیر اساسی به عمل آورند و این فرمان را در عهده بشناسند.
در این فرمان آمده است:
حکم والا شد، [رونوشت نقش مهر حسینعلی میرزای فرمانفرمای مملکت فارس: بلند اختر برج شهی حسینعلی]
آنکه عالیجاه رفیع جایگاه فخامت و مناعت اکتناه، شهامت و بسالت انتباه،
صداقت و ارادت آگاه نتیجه الاعیان المسیحیه کبتان پرلی بهادر به مزید عواطف و عنایات خاص والا درجه اختصاص یافته بداند، که در این وقت بعضی اخبارات از سوء رفتار و دست اندازی به غراب تجار انگریز از جماعت فرانسیس از سمت دریا به عرض مقیمان عتبه لمیه [کذا؟] والا رسید. بنا بر مصلحت و رسوم رموز مملکت انضباط جزیره خارک و تعمیر و مرمت قلعه آنجا مکنون خاطر خطیر لازم الرافت می‌بود، رقم معدلت شیم مرحمت نوا به افتخار عالیجاه رفیع جایگاه شهامت و بسالت انتباه عزت و سعادت اکتناه اخلاص و ارادت آگاه نتیجه المشایخ شیخ عبدالرسول خان حاکم بندر ابوشهر عز نفاذ پذیرفت و عالیشان معلی‌مکان اسمعیل بیگ [اسمعیل بیگ دامغانی فرستاده مخصوص فتحعلی شاه برای فیصله کار سرجان ملکم به فارس] را مامور فرمودیم که با شیخ عبدالرسول خان [چند کلمه ناخوانا] رفته و ملاحظه قلعه آنجا را نموده، هرجا خرابی داشته باشد مرمت کرده و هر مکان او که ضرورت به ساختن برج تازه باشد بنای ساختن گذارده حسب الواقع امر جزیره مذکور را انضباط و انتظام داده که حسب الواقع مضبوط باشد.
لهذا به آن عالیجاه عزت پناه مرقوم و مقرر می‌گردد که چنانچه آدم حرفت وقوف کاردانی که استحضار داشته باشد همراه باشد، به همراهی عالیجاه مشار الیه روانه ساخته که رفته به خدمت مرکوز پرداخته، سفارشات و تاکیدات بنماید که نهایت دقت و سعی به عمل آرد... .
این سند بسیار مهم و مجموعه این پوشه، در مجلد ۱۰۴ مجموعه اسناد دیجیتال سازی شده مرکز بین‌المللی میکروفیلم نور از آرشیو روابط خارجی آرشیو ملی هند ذیل اسناد سال ۱۸۰۸ میلادی و به شماره ۴۳۶ قابل دسترسی و بازبینی است.
