مطبوعات فارسی در شبه قاره هند (بخش دوم: آیینه سکندر)

موضوع: مطبوعات فارسی در شبه قاره هند (بخش دوم: آیینه سکندر)

یکی از قدیمی‌ترین و شاید پرخبرترین مطبوعات شبه قاره هند که به صورت هفته‌نامه به فارسی در کلکته منتشر می‌شد، هفته نامه آیینه سکندر است. این هفته‌نامه، خبری و به زبان فارسی از سال ۱۸۳۱ میلادی (یعنی از حدود سال ۱۲۰۹ شمسی - ۱۲۴۶ هجری قمری) تا ده سال بعد ۱۸۴۲ میلادی به صورت منظم در کلکته و به همت مولوی سراج احمد خان لکهنوی منتشر می‌شد. این نشریه در چهارده صفحه و با حروف سربی به خط نستعلیق خوش و خوانا و به شکل دو ستونه در هر صفحه، طراحی شده بود. در ابتدای نشریه، عنوان آن به حروف سربی با خط شبه نسخ و ثلث وسپس در زیر آن، در یک جدول ابتدا شماره نشریه، تاریخ آن به روز و ماه و سال میلادی و در انتها روز انتشار که به صورت ثابت دوشنبه‌ها بود، چاپ شده است. زیر این جدول نیز بیتی از خواجه حافظ شیرازی با کمی دست‌کاری و تغییر به این مضمون آمده است:

آیینه سکندر جام جم است بنگر  

تا برتو عرضه دارد احوال ملک دارا

که در اصل بیت به این صورت در اکثر نسخه‌ها ثبت و ضبط گردیده: آیینه سکندر جام می است بنگر. به جز صفحه اول که دارای هفده سطر است مابقی صفحات دارای بیست و دو سطر چاپی (با احتساب سر صفحه یعنی نام نشریه) هستند.

رویکرد این روزنامه بیشتر خبر رسانی از اقصی نقاط آسیا و شبه قاره و حتی شمال آفریقا و بخشهایی از اروپا بود اما تمرکز اخبار بیشتر بر روی اخبار داخلی هند، ایران، افغانستان، عثمانی و قفقاز است. در کنار این اخبار، بخشی به تغییرات و ترتیبات و همچنین اخبار داخلی کمپانی هند شرقی در کلکته مختص شده است که از منظر استنادی و پژوهشی، حائز اهمیت بالایی است. نکته جالب در برخی از اخبار این نشریه این است که در اخبار برخی از ممالک دیگر و رویارویی مردمان آن سامان با نیروهای بریتانیایی نظیر محاربات مردم عدن و اعراب بر ضد انگلستان یا جنگ دولت برتانیا و افغانان، مطالب بدون کم و کاست و با رعایت صداقت خبری درج شده و حتی شکست نیروهای بریتانیا و شجاعت‌های نیروهای بومی با آب و تاب تمام روایت گردیده است. به طور کلی، مطالب در این هفته‌نامه به صورت خبرهایی همراه با اشعار و تفسیرهای نصیحت‌آمیز بیان می‌شد. تقریبا پیش از هر خبر، چند بیتی مناسب حال و اوصاف خبر مزبور نگارش شده و سپس مشروح مطلب نگارش گردیده است. شکل سرایش این تک بیت‌ها به گونه‌ای هم نصیحت‌آمیز و تامل برانگیز است و هم برخی در قالب فکاهی سرایش شده است. به جز این، بسیاری از ابیات مشهور و غیر مشهور از بیدل دهلوی یا شعرای معاصر نیز در نشریه آمده و حتی غزل‌هایی به هندی نیز در برخی از شماره‌ها به تعداد ابیات زیاد دیده می‌شود. در قسمت پایانی نشریه نیز، بخشی ثابت به نام مرآت الاخبار به پوشش خبرهای خرد و کوچک از سرتاسر عالم و از اخبار دیگر ممالک عالم که در روزنامه‌های مختلف آن زمان به طبع می‌رسیده، آورده شده است. از این بخش و برخی از اخبار آن که با مطلع: در اخبار معتبر دیده‌ام یا در اخبار انکریزی دیده‌ام یا  از خط مرسله معلوم شد و بسیاری دیگر از این عبارتها، همگی نشانگر اطلاع سردبیر و اعضای تحریریه این نشریه از دیگر مطبوعات عالم به زبانهای مختلف و مراسلات و تلگرافهای دولتی و حکومتی است. با توجه به اهمیت کلکته و بنگال غربی و ایالت لکهنو و اوده و ارتباط آنها به صورت مستمر با دنیای غرب به واسطه استیلای بریتانیا از طریق کمپانی هند شرقی و وجود مقر فرمانفرمای ممالک محروسه هندوستان در کلکته، امری بدیهی و بسیار قابل تامل است.

 در انتهای هر شماره نیز این بیت پیش از آخرین سطر صفحه نگارش شده:

آیینه سکندر، قلب صفادلان است

عکس و وقایع در وی روشن جهان جهانست

آدرس محل نشر و توزیع نیز به این شکل در سطر پایانی آمده است:

به مقام کهته [کذا؟؟] متعلقه کلکته به حویلی [خانه و منزل] نمبر ۱۵۷ به چهاپ ‌خانه [مطبعه یا همان چاپ‌خانه] آیینه سکندر مطبوع گشت.  

از این نشریه بسیار مهم، نسخه‌های چندانی به نظر باقی نمانده و آنچه باقی است، در آرشیو ملی هند نگهداری می‌شده است. خوشبختانه با همت و توجه مرکز بین‌المللی میکروفیلم نور نسبت به حفظ و احیای میراث زبان فارسی در شبه قاره هند، آنچه از این نشریه هفتگی در آرشیو ملی هند برجای مانده بود، دیجیتال‌سازی و مرمت شده و در مجلداتی به شکل نسخه‌های همانند به طبع رسیده و در دسترس پژوهشگران قرار گرفته است.

از میان تمامی اخبار مندرج در این نشریه، اخبار مربوط به ایران اهمیت بسیار بالایی داشته و برای کار پژوهش از اسناد منحصر به فرد به شمار می‌آیند. در برخی شماره‌ها نیز سردبیر که خود را راقم اخبار آیینه سکندر می‌نامد عرضی یا گزارشی را به ناظران اخبار هفته‌نامه می‌رساند. پر واضح است که مولوی سراج احمد خان در تهیه این هفته‌نامه تنها نبوده و نویسندگانی دیگر از جمله جناب منشی اکبر علی صاحب که نامش در برخی صفحات ذکر شده، در این کار با او همکاری داشته‌اند.

در بسیاری از شماره‌های در اختیار از این روزنامه، مطالب مهمی راجع به ایران و برخی ایالات نظیر خراسان و اصفهان و شیراز و اخبار مهم دربار ایران، به نثری بسیار جذاب و فوق‌العاده نگارش شده و می‌تواند منبع خوبی برای پژوهش باشد. مطالبی نظیر خبر دارالخلافت طهران، نامه کامران والی هرات به نام نامی حضرت قهرمان ایران [مقصود شاه ایران است]، خبر ایران و اخبار ایران که متعدد به این عنوان در شماره‌های مختلف روزنامه آمده است، خبر بلوچیان یا بلوچستان، خبر خراسان، خبر دارالخلافت ایران و به خصوص در سال ۱۸۴۰رویارویی سپاه ایران در جنگ هرات، و بسیاری از این دست اخبار در این نشریه مهم درج گردیده است.

پژوهش و خوانش: دکتر محمدرضا بهزادی