نسخه‌های کتابخانه سلطنتی کاخ گلستان(قسمت دوم)
نسخه‌های کتابخانه سلطنتی کاخ گلستان درباره ممالک محروسه هندوستان(قسمت دوم)
معرفی نسخه خطی در احوالات مملکت پنجاب یا تاریخ پنجاب در هندوستان، محفوظ در مجموعه کتابخانه خطی مجموعه میراث جهانی کاخ گلستان
بیان در قسمت اول متعلقه به دولت انگلیس و آن مملکت دهلی است. این قسمت مشتمل بر سه ضلع است. اول شهر دهلی، دوم شهر گورگانوه، سیم شهر کرنال. نخستین در احوالات و تاریخ شهر دهلی که مرکز تمام اضلاعات آن مملکت است. پوشیده مباد که مملکت دهلی و توابع آن در ازمنه سلف در جزو ممالک مغربی هندوستان محسوب می‌شد. پس از بلوای سنه ۱۸۵۷ مسیحی که تمام اهل هند بر انگلیسیان شوریدند الی زماننا هذا، مملکت دهلی را ابتدا یا انتهای مملکت پنجاب باید تصور نمود. درین ضلع سه تحصیل دارد با این معنی که در سه موضع تحصیل مالیات می‌شود. اول در خود شهر دهلی. دوم در قصبه سونی‌پت که ساکنین این قصبه اغلب سادات جلیل القدر هستند و یک مدرسه عظیم‌الشانی درین قصبه برای خود بنا نموده اند. سوم قصبه بلب‌گده این قصبه آباد کرده راجه بلرام است که از جمله سلاطین آن مملکت بوده است و مابین این قصبه و شهر دهلی به جانب جنوبی، قصبه ایست موسوم به فریدآباد و این قصبه بنا کرده شیخ فرید بخاری است معروف به مرتضی خان سپهسالار جهانگیر پادشاه بوده است. در تمام شهر دهلی بانضمام متعلقات او پنجاه و نه هزار و پانصد و چهارده باب عمارت‌های عالی معمور که از گچ و آجر ساخته شده دارد. و ازقبیل خانه‌های خشت گل بسیار است. تعداد نفوس ساکنین این ضلع به اختلاف مذاهب از این قرار است. از فرقه اسلام یکصد و سه هزار و شصت و چهار تن از طایفه سیک پانصد و هشتاد نفر. از سایر فرق بت پرستان چهارصد و سی و هشت هزار و هشتصد و شش نفر. از سایر مذاهب مختلفه مانند یهود و نصارا و مجوس و بودا سی و شش هزار و چهارصد و نود و شش نفر و از این اشخاص معدوده دویست و هفتاد هزار و دویست و هشتاد و پنج نفر زراعت کارانند و مابقی به حرفه صناعت و تجارت و غیره اشتغال دارند. و اهالی این ضلع به زبان اردو و هندی قدیم تکلم می نمایند. شهر دهلی نسبت به سایر شهرهای هند عظیم الشان تر است و در ازمنه سلف، این شهر پایتخت سلاطین هندوستان بود و اکنون هم از شهر لاهور که مرکز تمام مملکت پنجاب است از حیثیت عظمت شان مشهور و معروف تر است. شهر دهلی تا شهر لاهور تقریبا دویست و پنجاه میل مسافت دارد. و در طرف جنوبی و مشرقی لاهور در کنار رودخانه جمن [جمنا] واقع است. در ازمنه سلف شهر دهلی را اندرپرست می نامیدند. در عهد سلطنت راجه دهلو به دهلی نام برده شد. مگر از عهد شاهجهان شاه موضعی را قریب به شهر دهلی بنا نمود و آن را شاهجهان آباد نام نهاد. به مرور ایام محوطه آن موضع به طریقی آباد و معمور گردید که ساکنین دهلی روی به این سو نهادند تا آنکه شهر عظیمی شد. اکنون دهلی قدیم خراب و ویران و این دهلی جدید که معروف به شاهجهان آباد است معمور و آباد گردید و تا قبل از سنه ۱۸۵۷ عیسوی این دهلی جدید از حسن انتظام حکمرانان آنجا بسیار خرم و دلپذیر بود و همیشه مقر و مسکن پادشاهان و نوابان هندوستان بوده. چون در سنه مذکور اهالی هندوستان بر حکومت انگلیس شوریدند و بنای نهب و غارت را گذاردند، از آن راهی که این شهر مرکز و پایتخت بود تمام سپاه هندوستان روی به این شهر آوردند و در آن ایام بهادرشاه که از اولاد شاه جهان شاه بود و سلطانی مقتدر و نسبت به سایر سلاطین و نواب و مهاراجه‌گان هندوستان برتری داشت... .
در بخش دیگری از این گزارش دقیق و مهم درباره تقسیم‌بندی پنجاب نکته جالبی نگارش شده که خالی از لطف و توجه نخواهد بود:
...در ابتدا حکومت انگلیس برای انتظام آن کشور چهار نایب الحکومه وانه داشتند بدین تقسیم که از ایشان در شهر پشاور باشد و دیگری در شهر ملتان و سیمی در شهر لاهور و چهارمی در شهر جالند. هر روزگاری انگلیسیان برای انتظا آن مملکت سعی و کوشش‌های بلانهایت نمودند تا آنکه بلوای سنه ۱۸۵۷ عیسوی در پیش آمد ... پس از اختتام بلوای مملکت هند و امنیت آن حدود مملکت دهلی هم شامل ایالت پنجاب گردید و برای انتظام آن کشور چنین قرار گرفت که شهر لاهور را پایتخت پنجاب قرار دهند و حاکم بالاستقلالی به خطاب نواب لفتنت گورنر بهادر در شهر لاهور مقیم باشد و سایر حکمرانان مملکت پنجاب به منزله وکلا باشند.. .
این نسخه ارزشمند و بسیار مهم به شماره ردیف ۹۱۵ و شماره کلاسه ۱۱۳۱ در کتابخانه خطی کاخ گلستان محفوظ است.
گزارش و پژوهش: دکتر محمدرضا بهزادی
