نسخه‌های کتابخانه سلطنتی کاخ گلستان(قسمت اول)
معرفی نسخه خطی در احوالات مملکت پنجاب یا تاریخ پنجاب در هندوستان، محفوظ در مجموعه کتابخانه خطی مجموعه میراث جهانی کاخ گلستان(قسمت اول)
یکی از مهمترین و بی‌نظیرترین نسخه‌های خطی مربوط به تاریخ هندوستان که در دوره سلطنت ناصرالدین‌شاه قاجار ترجمه و کتابت شده و اکنون در مخرن نفایس خطی مجموعه میراث جهانی کاخ گلستان در تهران نگهداری می‌شود، نسخه کتاب تاریخ پنجاب یا در احوالات مملکت پنجاب است که توسط سید حسین بن سید رضای فارسی ترجمه و آماده‌سازی شده است. این کتاب، مختصری است در تاریخ ایالت پنجاب و بیان احوال حکومت آن سامان و تقسیم مملکت معموره آن. مترجم در مقدمه می‌نویسد:
چنین می‌نگارد دعاگوی دولت جاوید آیت و ثناجوی مملکت ابد مدت العبد العاصی سید حسین بن سید رضای فارسی که در روزگار خجسته آثار فرازنده رایات خسروانی، فروزنده مشکوت قهرمانی، مربع نشین چاربالش کیانی، مسندگزین ایران نوشیروانی، زینت افزای دیهیم جهانبانی..... ناصرالدین شاه قاجار شاهنشاه تمام ممالک محروسه ایران ... یک چند محض از برای تحصیل فنون دانش و تکمیل شجون بینش و اطلاع بر السنه مختلفه و انتجاع به لغات غیر موتلفه به مدلول ان الله اهبط آدم بالهند، اقصی بلاد هندوستانم، محط رحال و غایه القصوی آن سامانم مهبط المام و انزال آمد و چون با اهالی آن خطه و مردم آن نقطه ام راه آمد شدن باز شد و طریق اختلاط و ارتباطم فراز آمد، به مرور ایام از هر قومی در هر یومی سخنی چند فرا یاد گرفتم و به عبور اعوام در هر زمانی از هر زبانی بیانی دلپسند حسب مراد آموختم. قضا را چون سفر را ساز مهاجرت کردم و بازگشت وطن را وجهه همت ساختم، به مرکز قائمه خلافت ... یعنی دارالخلافه طهران... رحل اقامت افکندم و از رنج و شکنج سفر راحت گزیدم، ... این قلیل البضاعه را در پیشگاه سلطنت احضار نمودند و در بارگاه جلالت بار دادند و چون این داعی را در اصول عناوین رزیت و فصول قوانین مصیبت یدی طولا و زبانی گویا و حظی وافی و بهره کافی بود، ... ذکر مصیبت [جناب خامس آل عبا صلوات الله علیه] ... به لغات تازی و دری و رومیلجی و هندی داد سخن همی‌داد و مستمعین را به نوحه در انداخت. اعلیحضرت شانشاهی محض تربیت و امتیاز [فرمان دادند که] نام این مدحت‌گو را در جریده مترجمین دارالترجمه مختلط دارند... . در سر افتادم و به خاطر گذشتم که به توفیقات یزدانی و تشویقات حضرت صاحبقرانی کتاب مولف مولوی سید محمد نصرت علیخان دهلوی که الحق امروز دانا دهقانی است دبیر و یکتا سخندانی است از هرجا خبیر و آن کتابش پرورده ایسست در آن حجر و زاده ایست از آن شجر... و مشتمل است بر ابتدای استیلای اهالی انگلستان بر اغلبی از امصار و بلدان ممالک هندوستان و محتوی است بر یاسا و زاکون و قاعده و قانون لشکرکشی و دشمن کشی و پرتاب دادن توپ و خنپاره و به زیر آوردن دیوار و باره و جامع استقرای جغرافیای تمامت مساحت مملکت پنجاب را، و مستوعب است استقصای اعداد اشخاص و نفوس و بیان مذاهب و ادیان و تبیان دور و قصور و قلاع و بقاع مستجمع است. شمار مجاری انهار و منابت اشجار و محتوی است بر ذکر اماکن بحار و تلال و جبال و مبالغ خراج و باج و منال و مال تمامت آن مملکت به زبان فارسی و بیان پهلوی ترجمانی نماید. پس حتی الاستطاعه بقدر الوسع و الطاقه حرفا به حرف و سطرا به سطر، ترجمت را میان همت بست و ... پس از انجام و اتمام و ختام و اختتام تقدیم داشت... .
این نسخه مشتمل بر ۱۲۴ صفحه است که هر صفحه ۱۲ سطر نگارش گردیده است. همچنین در انتهای کتاب، بر۴۲ صفحه کاغذ دولای لاهوری شکری رنگ تصاویر چاپ سنگی از اماکن مهم هندوستان و ایالت پنجاب تعبیه و به کتاب الصاق شده است.کاغذ از نوع فرنگی به رنگ آبی کبود سلطنتی با منگنه نشان شیر و خورشید بر سر صفحه‌ها است. نوع خط نستعلیق خوش دو دانگ با کتابت خوب و نزدیک به نستعلیق مرسوم هندی است. کاتب نیز محمد بن حاجی محمدقلی قزوینی مشهور به عاشوری بوده که از خطاطان خوش سبک دربار قاجار و آشنا به خط نستعلیق در شبه قاره، به شمار می‌آمده است.
صفحات کتاب دارای جدول کشی زرین و الوان است و در صفحه نخست، سرلوح مذهب و مرصع و الوان نقش شده است. همچنین در صفحه هفتم نیز سرلوح با بسم الله الرحمن الرحیم و مذب و مجدول و بته جقه الوان تعبیه گردیده است. در صفحه دوم، بالای صفحه عبارت تماما ملاحظه شده به دست‌خط شخصی که برای شاه [شاید ناصرالدین شاه] کتاب را می‌خوانده است، نگارش شده. جلد کتاب مقوای مخمل روکش سبز یشمی سیر بسیار زیبا با گل منگنه و آستر و بدرقه و اندرون جلد کاغذ ابری تریاکی رنگ است.
در بخشی از این کتاب، تاریخی مختصر اما مفید و جامع از شهر دهلی آمده است که برای مزید خاطر بخشی از آن را در قسمت دوم این پست نقل می‌کنیم.
این نسخه ارزشمند و بسیار مهم به شماره ردیف ۹۱۵ و شماره کلاسه ۱۱۳۱ در کتابخانه خطی کاخ گلستان محفوظ است.
گزارش و پژوهش: دکتر محمدرضا بهزادی
