نامه حسینعلی میرزای فرمانفرمای مملکت فارس به فرمانفرمای ممالک محروسه هندوستان
پس از آنکه سرجان مالکوم نتوانست از ماموریت خود به دربار ایران نتیجه‌ای حاصل نماید، لرد مینتو فرمانفرمای هندوستان که فرستاده جدید دربار لندن یعنی سرهرفورد جونز را در بندر بمبئی نگاهداشته بود، به وی اجازه داد تا از راه دریا عازم ایران شود. البته مالکوم پس از این رویداد، نسبت به دولت ایران رویه خصمانه‌ای اتخاذ کرد و پس از رسیدن به هند، فرمانفرما را تحریک نمود که تنها راه همراهی ایران با سیاست بریتانیا، به کار بردن قوه قهریه نظامی در دو شکل زمینی و دریایی و تصرف سواحل ایران و از میان بردن قوای مستقر در آنها خواهد بود. گرچه در ابتدا لرد مینتو با این عقیده موافقت داشت و حتی ناوگان دریایی و نیروی نظامی تدارک دید تا با فرماندهی سرجان مالکوم به ایران گسیل نماید، اما حضور جونز در هند مانع از عملی شدن این جریان گردید. در همین زمان بود که علی رغم میل باطنی مینتو در همراهی با سفیر دربار لندن یعنی سرهرفورد جونز، فرمانفرما مجبور شد تا با خروج او از هند و مسافرتش به ایران موافقت نماید.
به همین ترتیب سر هرفورد جونز در ۱۲ سپتامبر ۱۸۰۸ میلادی مطابق دوشنبه ۲۱ رجب سال ۱۲۲۳ قمری وارد بندر بوشهر گردید. در این زمان شاه ایران که نسبت به فرانسوی‌ها و وعهده‌های توخالی ناپلئون دچار ظن و تردید شده بود، او را به حضور پذیرفته و حضور جونز در خاک ایران کافی بود تا افکار ایرانیان را نسبت به دولت فرانسه دچار تزلزل نماید. نماینده سیّاس و باهوش بریتانیا توانست به شاه و دربار تهران این‌طور الغا نماید که منافع دولت ایران هرگز از طریق دوستان دولت روسیه تزاری تامین نمی‌شود و تنها راه تامین این منافع، ارتباط با دولت انگلستان خواهد بود. شاهزاده حسینعلی میرزای فرمانفرمای فارس نیز حسب دستور دربار تهران، محمد زکی خان نوری را به میهمانداری هیات جدید انگلیسی مامور و روانه بوشهر نمود. سپس سفیر با تشریفات بسیاری وارد شیراز شده و مورد استقبال اعیان و رجال فارس و شخص حسینعلی‌میرزای فرمانفرما قرار گرفت. پس از این مرحله نیز سفیر و همراهان برای دیدار شاه عزام تهران شدند و در ۲۳ ذیحجه الحرام ۱۲۲۳ قمری وارد پایتخت گردیدند. پس از فراهم شدن مقدمات دیدار، سفیر و اعضای سفارت با تشریفات فراوان در کاخ گلستانِ تهران، به حضور فتحعلی شاه رسیده و نامه و هدایای ژرژ سوم پادشاه بریتانیا را تقدیم پادشاه ایران نمودند. این دیدار، تاثیر مهمی بر دولتمردان ایرانی و شخص شاه گذاشت و در نهایت منجر به این گردید که معاهده‌ای بین دو دولت ایران و انگلستان به نمایندگی سر هرفورد جونز و میرزا محمدشفیع مستوفی مازندرانی معتمدالدوله صدراعظم و حاجی محمد حسین خان امین الدوله از طرف دربار ایران در تاریخ ۲۵ محرم ۱۲۲۴ قمری در تهران منعقد شود. این عهدنامه جدید در حقیقت فصل تازه‌ای از روابط ایران و دولت هند و به تعاقب آن دولت بریتانیا را ایجاد کرد. بر این اساس بود که فتحعلی شاه نیز دستور داد تا چندین کشتی مناسب توسط فرمانفرمای فارس تهیه و خریداری شده و با نامه مودت و محبت آمیز پادشاه و با پرچم ایران عازم کلکته شده و پیام فتحعلی‌شاه را به لرد مینتو برسانند. حسینعلی میرزای فرمانفرمای مملکت فارس نیز در نامه‌ای جداگانه خبر عزیمت این دو کشتی و ناخدایان آنها را که از طرف پادشاه ایران عازم هندوستان بودند، برای لرد مینتو نگاشته است. در این نامه، برای نخستین بار نام دو کشتی خریداری شده ایران و نام متصدیان و ناخدایان آن آمده است. پیش از یافتن این سند مهم تاریخی، تا جایی که جستجو شد، نامی از این دو کشتی و نیروی بحریه ایران در دوران فتحعلی‌شاه قاجار در منابع تاریخی نشده و هیچ اشاره‌ای به وجود این دو کشتی و ناوگان نیروی دریایی جنوب به سرپرستی حسینعلی‌میرزای فرمانفرمای مملکت فارس نیز نیامده است.
در بخشی از این نامه که توسط مرکز بین المللی میکروفیلم نور از میان انبوه اسناد فارسی مجموعه اسناد روابط خارجی آرشیو ملی هند در دهلی نو دیجیتال سازی شده، چنین نگارش گردیده است که:
.... چندان که به فروغ مشاعل زرین و سیمین مهر و ماه و شعاع شموع اختر و انجم در خلوت‌سرای سراپرده این بلند خرگاه موجب نزهت‌اندوزی و باعث ضیاء‌افروزی ساکنان ساحت این عرصه دلخواه است، همواره مشعل دولت و ابهت و اقبال و چراغ شوکت و عظمت و حشمت و اجلال به فر وجود ذیجود در کاخ عزت و دولت افروخته و تابان و از تند باد حوادث زمان، در حفظ حراست خداوند جهان باد.
بعد از افروختن مشعل خلت و وداد و روشن ساختن شمع محبت و وداد و مکشوف رای دوستی اقتضای یک جهتی بنیاد می‌دارد که اگر چه قبل از این مراسله محبت مواصله در خصوص غراب و جهازات سرکار عظمت مدار پادشاهی ظل اللهی، خاصه جهاز دریا بیگی به آن قدردان کالای محبت و مشتری متاع یک جهتی و مودّت قلمی و ارسال شد که لغایت تحریر این نمقه ملاحظه فرموده خواهند بود، لیکن چون در این اوان فیروزی نشان که غراب های مذکور وارد بندر مبارکه کلکته بودند به جهت باقی مطلب، به ارسال این صحیفه به آن ولایت پرداخت. چون حسب الامر قدر قدر اعلیحضرت سلیمان حشمت فریدون فطرت سکندر رایت قبله عالم و عالمیان خدمت و منصب دریا بیگی‌گری را در این اوان به انضمام حکومت بنادر مبارکه ابوشهر و مضافات به عالیجاه والا جایگاه شوکت و حشمت و اجلال دستگاه دولت و اقبال همراه مناعت و فخامت اکتناه عزت و سعادت انتباه شهامت و بسالت پناه عمده الخوانین العظام صداقت کیش مخالصت فرجام مقرب الخاقان محمد نبی خان دریابیگی مفوض و مرجوع و امر و مقرر شد که چند فروند جهاز و غراب به جهت سرکار عظمت مدار پادشاهی خریداری و به انتظام امور سواحل و بنادر و دریا پرداخته باشد و عالیجاه دولت‌خواه مشارالیه لامتثال الامر الاشرف الاعلی حال دو فروند غراب که یکی مسمی به دریابیگی و یکی مسمی به جهانبانی می باشد، خریداری و حال با قول و علم پادشاهی روانه بندر کلکته میراند، از آنجا که عالیجاه والاجایگاه مشارالیه از جمله چاکران خاص الخاص درگاه آسمان جاه و الحمدلله و المنّه مراتب دوستی دولتین علیین به سرحد کمال است و مملکتین محروستین را تفاوتی در میان نیست، طریقه اشعه مهر و ولاو شیوه مرضیه صدق و صفا لازم آن است که قدغن و تاکیدات اکیده به کارگزاران سرکار شوکت مدار فرموده باشند که در هر بندری از بنادر هندوستان خصوصاً کلکته که عالیشان رفیع مکان عبودیت و اخلاص نشان حاجی محمد امین قاپودان جهاز دریابیگی را اعانت و حمایت و امدادی که ضرور شود، کارگزاران سرکار او را امداد و اعانت لازمه کرده، او را معطل نگذارند و به هواداری و پاس قول و علم مبارک شاهنشاهی در حرمت و عزت جهاز و راکبین جهاز قصور و کوتاهی جایز ندارند و همچنان جهاز دیگر که مسمی به جهانبانی است و عالیشان رفیع مکان عبودیت و اخلاص نشان حاجی سعدان در جهاز مذکوره قاپودان است و با قول و علم سرکار پادشاهی روانه کلکته است، به نحوی که درباره جهاز دریابیگی نگارش یافته، درباره غراب مسمی به جهانبانی و راکبین و اهالی او نیز به دستور لازمه عزت و خدمت و جانب داری ملحوظ داشته، هر دو جهاز مزبوره را که اول [از ؟] عالیجاه مشارالیه و در حقیقت تعلق به سرکار پادشاه جمجاه فلک بارگاه دارد، دانسته در هر باب و هر مورد، کمال احترام و یگانگی را منظور داشته باشند که این معنی موجب مزید رابطه یک‌جهتی بین الدولتین خواهد گردید... .
این سند بسیار مهم که برای نخستین بار معرفی می‌شود، از مجموعه اسنادی است که توسط مرکز بین المللی میکروفیلم نور از میان اسناد فارسی روابط خارجی آرشیو ملی هند دیجیتال سازی و فهرست‌نویسی شده و به شماره 328 ذیل اسناد سال 1810 میلادی قابل بازیابی است. بر ظَهرِ سند نیز نقش مهر حسینعلی‌میرزای فرمانفرمای مملکت فارس با سجع: بلند اختر برج شهی حسینعلی 1222 نقش بسته است.
پژوهش، فهرست‌نویسی و خوانشِ نهایی: دکتر محمّدرضا بهزادی
استنساخ: فاطمه دانش شکیب