معرفی نسخه‌های بی‌مانند انتقالی از کتابخانه سلطنتی گورکانیان در هند
موضوع: معرفی نسخه‌های بی‌مانند انتقالی از کتابخانه سلطنتی گورکانیان در هند به کتابخانه سلطنتی ایران؛ محفوظ در گنجینه نسخ خطی و نفایس کتابخانه سلطنتی کاخ گلستان در تهران (بخش دوم)
آن‌گونه که در مطالب پیشین گفته شد، بخش زیادی از کتابهای نفیس و بسیار ارزشمند مجموعه سلطنتی گورکانیان در هند، به کتابخانه سلطنتی ایران رسید و در این مجموعه خوشبختانه تا به امروز قابل رهگیری و شناسایی است. برخی از این کتابها در دوران صفوی به کتابخانه حضرت اعلی یا همان کتابخانه سلطنتی صفوی وارد شد. تعداد زیادی نیز به عنوان غنایم جنگی به دست نادرشاه افشار افتاد و مقداری نیز، بعدها در دوران سلطنت قاجاریه به این مجموعه ارزشمند اضافه شد. شمار این نسخه‌ها شاید تا به امروز به دقت برآورد نشده باشد. نخستین مشکل، عدم وجود فهارس مستند از دوران صفوی و پس از آن تا برآمدن قاجاریه است. البته شاید در گوشه کتابخانه‌ای گمنام، روزی دستکِ فردی از این مجموعه کتابها یافت شود. این مشکل نه فقط مربوط به عصر صفوی است، بلکه در ابتدای عصر قاجار نیز علی رغم اطلاع ما از فهرست‌نویسی و ثبت و ضبط مجموعه کتابهای کتابخانه سلطنتی توسط برخی از رجال مهم [نظیر فهرست‌نویسی و عرض دید سید عبدالوهاب موسوی اصفهانی متخلص به نشاط و ملقب به معتمدالدوله و منشی‌الممالک که نخستین وزیر امور خارجه ایران به شمار می‌رود] مع‌الوصف هیچ دستک فرد و یا فهرستی از موجودی کتابها به دست ما تاکنون نرسیده است. آنچه از فهارس کتابها دیده شده، برخی از دفاتر و کتابچه‌های فهرست‌نویسی مستوفیان در عصر ناصری است که به تعداد محدودی در مخزن آرشیو اسناد مجموعه میراث جهانی کاخ گلستان قابل بازبینی و بررسی هستند. با این همه ممکن است دفتر فردی کهن‌تر یا کامل‌تر نیز روزی به دست آید. با مروری بر فهرست شیخ المشایخ امیرمعزی و مرآت‌الممالک و اعتصام الملک که در دوران سلطنت سلطان‌احمد شاه قاجار و پس از واقعه سرقت‌های میرزا علی خان لسان الدوله و دیگر همدستانش صورت نگارش پذیرفته و فهرستی که در دوران پهلوی دوم توسط خدیجه عاطف کامروز [بدری آتابای، همسر ابوالفتح آتابای میرشکار سلطنتی و رئیس اصطبل خاصه دربار شاهنشاهی و ملقب به لقب جنابی] تدوین و گردآوری شده است، می‌توان به تعداد زیادی از این نسخه‌های بی مانند و بسیار مهم پی برد. در فاصله سالهای 1391 تا 1393 که فرصتی برای همیاری در تهیه فهرست برخی از نسخه‌های فهرست نشده این مجموعه بی‌نظیر برایم مقدور شد، تعداد زیادی از این نفایس را که دارای نشان تملک، مهر و یا عرض دید سلاطین و امرا و کتابداران دولت گورکانی بود مشاهده کردم. تعدادی از این نسخه‌ها از حیث نفاست در خط و تجلید و تذهیب، سرآمد روزگار خود به شمار می‌آمدند و تنوع عجیب موضوعی آنها، نشانگر وسعت کتابخانه با عظمت سلاطین مغول هند در روزگار آبادانی آن بود. یکی از این نسخه‌های ارزشمند که باید آن را از آن کتابخانه سلطنتی ارزشمند سلطان حسین‌میرزا بایقرا در هرات به شمار آورد و به احتمال بسیار زیاد برای این مجموعه کتابت و ترتیب داده شده، نسخه‌ای نفیس از سبحه الابرار جامی است که به خط نستعلیق بسیار دلربا و زیبایی کتابت شده و شوربختانه رقم کاتب بر آن دیده نمی‌شود تا بدانیم این شاهکار بسیار ارزشمند را چه کسی خلق کرده است. از نوع نگارش و سبک نستعلیق این نسخه، بایستی آن را از دوران تیموریان هرات بدانیم. دست کم اطلاعاتی که از این نسخه می توانیم دریابیم، ما را به قرن دهم هجری رهنمون می‌شود. این نسخه بر روی کاغذ دولت‌آبادی الوان با جداول زرین که عناوین به زر و مرکب الوان در سرسخنهای مذهب لاجوردی بر روی متن زر [بوم زر] تحریر شده است دیده می‌شود. همچنین دو صفحه اول متن و حاشیه مذهب و مرصع بسیار اعلی که در میان هر صفحه چهار سطر در ترنجی بسیار زیبا به سفیداب از بخش ابتدایی کتاب نگارش شده است. کتاب دارای 208 صفحه است که در هر صفحه، 15 سطر کتابت وجود دارد. متاسفانه علیرغم نفاست بسیار بالای نسخه، بیشتر ترصیعات و الوان آن محو شده یا صفحات توسط کرم کتاب یا موریانه‌ها از میان رفته است. آنچه مشخص است در تعمیر و مرمت غیراصولی نسخه که علی‌الظاهر در دهه هفتاد شمسی صورت پذیرفته است، بخشی از حواشی که بسیار دچار خوردگی بوده، سائیده و تراشیده شده و لبه‌ها نیز سمباده خورده است. جلد کتاب جدید است و شاید در دوران ناصری به آن افزوده شده باشد. این جلد، تیماج سرخ با ترنج و حاشیه منگنه مطلایی است. همچنین آستر و بدرقه نیز با ابر و باد آبی پوشیده شده است. در صفحه نخست نگارش شده، پشت بر این صفحه، عرض دید و مهر بسیاری از معاریف دربار گورکانی در دهه‌های مختلف دیده می‌شود، از جمله در وسط، نقش مهر عبدالرشید دیلمی ملاحظه می‌شود که متاسفانه ناصرالدین‌شاه یا مستوفی که مهر مخصوص کتابخانه را در دست داشته، بر روی آن نقش مهر ناصرالدین شاه شاهان مُهری دِر [دیر] که مهر ترکی شاه قاجار برای کتابخانه سلطنتی بود را نقش کرده است. چنانکه پیش از این نیز اشاره کرده بودم، عبدالرشید دیلمی خطاط نام‌آور دربار گورکانی و شاگرد و خواهرزاده میرعماد است که در زمان نقش این مهر، علاوه بر دیگر مناصب، کتابداری خاصه سلطنتی نیز با او بوده است. این نقش مهر به خط نستعلیق خوش با تاریخ 1040 و سجع بنده شاه جهان عبدالرشید دیلمی به صورت بسیار کمرنگ در وسط صفحه دیده می‌شود. به جز این نقش مهرهای عنایت خان شاه جهانی 1068، محمد عابدین امیرجعفر الحسینی 1057، امانت خان شاه جهانی 1042 و چندین نقش مهر ناقص که به علت مرمت غیر اصولی از میان رفته است، دیده می شود. این صفحه دارای بیش از ده عرض دید با تاریخهای متفاوت است. در منتهی الیه بالای این صفحه به صورت مایل، مهری بیضی و بسیار درشت دیده می‌شود که از منظر تاریخی ارزش بالا و نکته‌ای بسیار مهم را در خود نهفته دارد. این نقش مهر در این صفحه چندان قابل خوانش صحیح نیست اما با نگاهی به انجامه نسخه، در زیر ترقیمه انجامه بر روی تذهیب جدول پایین آن، همین نقش مهر بسیار درشت، با متن:
العزه لله
نگین بخش ملوک ترک و تازی
ملک سلطان محمد شاه غازی
1245
نقش بسته است. این مهر که باید آن را از آن محمدشاه قاجار دانست، هرگز درمیان مجموعه مهرهای محمدشاه در مجموعه سلطنتی کاخ گلستان دیده نشده است. به جز اینجا نیز تاکنون این نقش بر فرمان یا نامه‌ای نیز ظاهر نگردیده و آن را باید به دلیل یک نکته دانست. این نکته اشتباهی است که در کندن مهر پیشامده است. به احتمال فراوان حکاک اثر بر اثر بی دقتی یا دلیلی دیگر تاریخ 1254 که سال چهارم جلوس محمدشاه قاجار است را 1245، یعنی پنج سال پیش از وفات فتحعلی شاه نقر کرده است. حال اینکه چرا این مهر در این کتاب زده شده و اثری از آن در دیگر اسناد دیده نمی‌شود نیز برما پوشیده است. به احتمال زیاد این مهر پس از برملا شدن این اشتباه یا شکسته شده یا صاف شده یا بر سوی دیگرش متنی دیگر حکاکی شده و داخل قابی از نقره از نظرها پنهان مانده است. اما وجود آن نشانگر مراجعه محمدشاه قاجار به این کتاب و داخل بودنش در کتابهای مورد نظر شاه در کتابخانه سلطنتی است. پشت این ورق نیز بر متن و حاشیه نقش مهرهای قابلخان خانه زاد شاه عالمگیر و شخصی به نام ارشدخان یا اسدخان خانه زاد عالم پادشاه غازی دیده می‌شود. در پشت صفحه اول نیز نقش امهار و عرض دید مستوفیان عصر ناصری و در کنار ترصیع سرآغاز کتاب نیز نقش مهر ترکی ناصرالدین شاه و عبارت نمره اول حک و نگارش شده است. این کتاب نیز یکی دیگر از نمونه کتاب‌هایی است که در بین کتابخانه‌های سلطنتی ایران و هند رد و بدل شده و سرنوشت عجیبی را پشت سر گذاشته است.
پژوهش، نگارش و انتخاب: دکتر محمّدرضا بهزادی
