رقم [فرمان شاهزاده] حسینعلی میرزای فرمانفرمای مملکت فارس و حکمران کل بنادر

موضوع: رقم [فرمان شاهزاده] حسینعلی میرزای فرمانفرمای مملکت فارس و حکمران کل بنادر که درباره جلوگیری از تعرض و تعدی کشتی های کمپانی هند شرقی و دولت بریتانیا به کشتی های ایرانی که از بنادر فارس و به خصوص بندر عسلویه به دیگر ممالک و نقاط تردد می نمایند، صادر شده است.

شاهزاده حسین علی میرزا (حسینعلی میرزا) که با لقب بسیار مشهورش فرمانفرمای مملکت فارس شناخته می شود، پنجمین فرزند ذکور فتحعلی شاه قاجار است. صاحب تاریخ سلاطین و شاهزادگان قاجاریه، میرزا فضل الله خاوری شیرازی درباره او می نویسد:

نواب حسینعلی میرزا الملقب به فرمانفرما معزی الیه، در سنه یکهزار  دویست و سه، روز عید اضحی در قصبه معموره نوا از بطن صبیه محمد جعفر خان عرب [عامری] حاکم بسطام چون مهر انور که بر افق سپهر اخضر درآید، به عالم شهود جلوه گر شد. مادرش، بدر جهان خانم همانطور که آمد دختر جعفرخان و نوه قادر خان عرب عامری و از سمت مادر، دختر امیر اسماعیل خان عرب خزیمه امیر قائنات بود. حسینعلی میرزا بیشتر به دلیل اختلاف نظری که با عباس میرزا درباره بند آخر عهدنامه ترکمانچای ابراز کرد، از شاهزادگان متروک و مطرود قاجار به شمار آورده اند و بر اساس برخی از روایت های نادرست و غیر مستند، از او یک حاکم بی تدبیر در تاریخ ایران به تصویر کشیده اند. این درحالی است که به دلیل فقدان یا کمبود منابع مستند درباره ی او و عدم پژوهش های صحیح، چهره ی سیاسی و تاریخی و اجتماعی فرمانفرمای فارس چندان شناخته شده نیست. بسیاری از مورخین به نقش بسیار پر رنگ او در مبارزه با دولت بریتانیا و دست اندازی های کمپانی هند شرقی هیچ اشاره ای نکرده اند. بخشی از این عدم اقبال را باید به سایه سنگین عباس میرزا نایب السلطنه و تاریخ سازی هایی دانست که درباره او در مکتوبات تاریخی ایران وارد شده است. بخشی دیگر نیز به علت مخالفت صریح فرمانفرما با سیاست های دولت بریتانیا در ایران و توقعات بیجای مامورین انگلیسی در ایران دانست. گرچه فرمانفرما پس از وفات فتحعلی شاه، داعیه سلطنت طلبی برداشت و در شیراز بر تخت جلوس کرده و خطبه خواند و سکه ضرب کرد، اما سرانجام با نیرنگ و حیله سازی عمال انگلیسی در ایران، در پیکار برای اورنگ شاهی شکست خورد و اسیر شد و پس از رسیدن به حضور محمدشاه قاجار در تهران، در سن ۴۷ سالگی به مرض وبا درگذشت. پسرانش که هرکدام بخشی از ایالت گسترده فارس را در زمان پدر اداره می کردند نیز مجبور به فرار شده و از بد روزگار به دامن انگلستان پناه بردند و تحت الحمایه ایشان شدند. فرمانفرما علاوه بر بسط نفوذ خود در ایالت مهم فارس و کنترل خلیج فارس و دریای عمان و سواحل جنوبی آن، توانست با ایجاد خویشاوندی با سران و شیوخ حاشیه جنوبی خلیج فارس [از جمله وصلت دخترش با سلطان سعید بن سلطان بن احمد آلبوسعید سلطان عمان و زنگبار و امام مسقط] نزدیک به دهه ثبات سیاسی را در آن منطقه ایجاد نماید. در میان اسناد محرمانه و بسیار مهم و کمتر دیده آرشیو ملی هند که توسط مرکز بین المللی میکروفیلم نور دیجیتال سازی شده است، مکاتبات بسیاری از جانب فرمانفرمای فارس یا به اشاره او با امنای کمپانی هند شرقی و نیروهای بریتانیا در ایران دیده می شود که برای نخستین بار، چهره اصلی و به دور از اغراض سیاسی حسینعلی میرزا را مشخص می نماید.

یکی از اسناد حائز اهمیت در این مجموعه، رقم یا فرمانی است که از جانب حسینعلی میرزای فرمانفرمای مملکت فارس برای سر چالرز پاسلی عضو هیئت همراه سرجان مالکوم کفیل نمایندگی مقیم بریتانیا در بوشهر و نماینده سیاسی کمپانی هند شرقی در فارس نگارش شده است. در این فرمان، فرمانفرمای فارس با سخن گفتن درباره دست اندازی کشتی های انگلیسی به بنادر ایران و برخورد غیر دیپلماسی با کشتی های ایرانی بر پهنه آب های خلیج فارس، از نماینده سیاسی می خواهند تا از این اتفاقات ناخوشایند حذر نماید. همچنین با یادآوری ماموریت بریتانیا در جلوگیری از دست اندازی قواسم و دیگر دزدان دریایی سواحل جنوبی خلیج فارس، از پاسلی می خواهد تا به همراهی و حمایت از کشتی های ایرانی و مال التجاره ایرانیان توجه نموده و طبق عهدنامه فیمابین امنیت را برای کشتی ها و جهازات ایرانی در خلیج فارس فراهم نماید.

در بخشی از این فرمان می خوانیم:

... مطمح نظر مرحمت اثر و مرکوز خاطر مکرمت گستر والا این است که بیش از پیش میانه دو دولت عظمی ارکان محبت مشید و بساط گسترده ی مودت ممتد باشد. و آن عالیجاه دولت و عزت همراه از جمله هواخواهان و صداقت کیشان قدیم و مخلصان صمیم این دولت جاوید بنیان و نواب والا را کمال مرحمت و شفقت نسبت به آن عالیجاه دولت و عزت توآمان است لهذا مرقوم و مقرر می گردد که به خصوص جهازات و سنکارات بنادر مملکت فارس عموما  بندر عسلو [عسلویه] خصوصا که به جهت داد و ستد و معامله بر روی دریا عبور می نمایند، قدغن بلیغ و تاکید اکید به عالیجاهان سرداران و قاپودانان [کاپیتان] و عمله جات غرابات و جهازات و سنکارات دولت علیه عالیه انگریزیه نموده که در دریاها در هرجا و هرمکان که به آنها می رسند بعد از حصول خاطر جمعی از اینکه از رعایای بنادر فارس می باشند به هیچ وجه من الوجوه متعرض و مزاحم آنها نشده، گذارند که به هرجا و به هر سمت که به جهت معامله خواسته باشند روان گردند. و چنانچه آنها را در دریا امداد و اغاسی [کذا؟ شاید منظور اغاثی] ضرور شود، آنها را معاونت نموده در حمایت و محافظت آنها خودداری جایز ندارند و همچنین در دفع و رفع طوایف قواسم و ملاهمه و سایر سارقین دریا و قلع و قمع بنیاد هستی آنها بیش از پیش سعی موفور به منصه ظهور رسانیده این معنی را موجب سرور خاطر مرحمت نفطور والا دانند و ابواب الطاف خاطر مرحمت اتصاف والا را بر چهره شاهد امانی و آمال خود گشاد و مفتوح دانسته، همه روزه مطالب و مستدعیات را عرض و آن را به نجاح قرین دانند و در عهده شناسند. تحریرا فی شهر دی قعده المعلی سنه ۱۲۲۲.

این رقم بسیار مهم ذیل اسناد سال ۱۸۱۰ میلادی و در مجلد ۱۱۱ اسناد فارسی آرشیو ملی هند، دیجیتال سازی و فهرست نویسی شده توسط مرکز بین المللی مکروفیلم نور قابل دسترسی و بازیابی است.

فهرست نویسی، شرح و استنساخ: دکتر محمدرضا بهزادی