معرفی نسخه‌های انتقالی از کتابخانه سلطنتی گورکانیان در هند به کتابخانه سلطنتی ایران
موضوع: معرفی نسخه‌های بی‌مانند انتقالی از کتابخانه سلطنتی گورکانیان در هند به کتابخانه سلطنتی ایران؛ محفوظ در گنجینه نسخ خطی و نفایس کتابخانه سلطنتی کاخ گلستان در تهران (بخش اول)
پس از سقوط اصفهان و غارت کتابخانه‌های سلطنتی آن شهر نظیر کتابخانه مدرسه سلطانی یا مدرسه چهارباغ و مجموعه پانزده هزارجلدی کتابخانه شاه سلیمان صفوی که جزو کتابخانه حضرت اعلی بود، تا بر آمدن نادرشاه، بسیاری از نفایس نسخ از میان رفته و پراکنده شد. با ظهور دولت نادرشاه و قدرت‌گیری او و شکست افغان‌ها و دیگر سرکشان، اهتمام مخصوصی از جانب میرزامهدی استرابادی منشی‌الممالک نادرشاه برای جمع‌آوری نفایس و اثاث سلطنتی و به خصوص کتابخانه شاهی صورت پذیرفت. رفته رفته بسیاری از نسخه‌های کتابخانه سلطنتی شاه‌سلطان حسین جمع‌آوری شده و به کلات نادری منتقل گردید. بخشی نیز در کتابخانه منشی‌الممالک جای گرفت. چون به قول میرزامهدی‌خان: جنگ سلطانی فیمابین اعلی‌حضرت خدیو گیتی‌ستان [نادرشاه] و حضرت محمدشاه پادشاه هندوستان و کیفیت تسخیر شاه‌جان آباد ...، آغاز شد و نبرد نادرشاه با پیروزی او بر دولت مغول هند صورت واقع پذیرفت، شاه هندی که مورد لطف نادر واقع شده و تاج سلطنت موروثی خود را به دست آورده بود، به شکرانه عاطفت نادرشاهی، تمامی جواهرخانه و اثاثه پادشاهی و ذخایر سلاطین سلف که در دستگاه دربار و سلطنت موجود بود به رسم نیاز نثار و ایثار کرد. اما نادرشاه از پذیرش آن‌ها استنکاف کرد و تنها منشی‌الممالک را مامور کرد تا به ضبط آن‌ها و ثبت و لیست‌برداری از این گنجینه‌ها همت کند. البته بخشی عظیم از آن ثروت نصیب دولت نادرشاهی شد و چون میرزامهدی‌خان که خود کتابشناسی بی‌بدیل و نسخه‌شناش و مجموعه‌داری بی‌مانند بود این مهم را بر عهده داشت، بخش زیادی از کتاب‌های بی‌مانند کتابخانه گورکانی به تصرف دولت پیروزمند افشار درآمد. تمامی این مجموعه‌ها با جمیع کتب کتابخانه حضرت اعلی در همان کلات نادری و تحت نظارت میرزامهدی‌خان جمع و ضبط شد. بسیاری از این نفایس، پس از چیرگی خان قاجار بر بازماندگان نادرشاه، ضمیمه اثاث سلطنتی قاجاریه شد اما آنچه از اقوال برمی‌آید کتاب‌های نفیس کتابخانه سلطنتی گورکانی به دست آقامحمدشاه نرسید. اما پس از وی، فتحعلی‌شاه بخشی از آن‌ها را به دست آورده و قسمتی نیز بعدها توسط برخی از بازماندگان افشاری به ناصرالدین‌شاه فروخته شد. با نگاهی به فهرست کتابخانه سلطنتی در دوران ناصری، فردهای کتابخانه در همان زمان و بعدتر و مجموعه فهرست کتابخانه در دوران سلطنت سلطان احمدشاه قاجار، می‌توان تعدادی از این نفایس کتابخانه سلطنتی گورکانی را که اینک در مجموعه کتب خطی کتابخانه نفایس کاخ گلستان تهران نگهداری می‌شوند، رهگیری کرد.
با بررسی یادداشت‌های حواشی نسخ خطی و تدقیق در نقش مهرها و یادداشت‌های در دست مطالعه یا عرض دیدهای ]دیده‌های[ کتابداران و امرا در ابتدا و انتهای آن، می‌توان به سفرهایی که یک نسخه نفیس در طول زمان انجام داده پی برد و به این بخش مهم از علم نسخه‌شناسی را که در جهان وارد مرحله جدیدی شده است، درک نمود. بر طبق اصول نسخه‌شناسی و کتابشناسی خطی، اگر نسخه‌ای متعلق به پادشاه یا بزرگی باشد، کتابداران ایشان این مطلب را می‌نویسند و مهر می‌کنند و معمولا هنگامی که کتابخانه از یک کتابدار به کتابدار دیگری تحویل می‌شده است، عبارت تحویل شد و وقتی کتاب وارد کتابخانه یا تفتیش می‌شده، عبارت داخل عرض شد یا عرض دید شد را نگارش می‌کردند و به مهر کتابداران یا مفتشین مامور، ممهمور می‌شده است. یکی از این نمونه نسخه‌های خاص و ارزشمند، نسخه‌ای نفیس از مفاتیح‌الاعجاز فی شرح گلشن راز شمس‌الدین بن یحیی بن علی لاهیجی نوربخشی است. این نسخه بسیار نفیس روزگاری از آن کتابخانه سلطنتی گورکانیان هند بوده است و بعدها به کتابخانه دولت صفوی داخل می‌شود. از نقش مهرها و یادداشت‌های ابتدایی و انتهایی این نسخه مشخص می‌شود که روزگاری در کتابخانه اکبرشاه گورکانی داخل شده و سپس به جهانگیر منتقل شده و دست آخر نیز به کتابخانه شاه جهان راه یافته است. شاید این نسخه بسیار کهنسال که در سال 959 هجری کتابت شده است، از ماترک کتابخانه تیموری بوده و سپس به کتابخانه گورکانیان رسیده است. از شرح احوال کاتب آن، طاهر محمد هلالی مطلب چندانی در دسترس نیست. اما برخی او را از خوشنویسان متوسط خط نستعلیق در قرن دهم هجری به شمار آورده‌اند. این نسخه آن‌طور که من دیدم و پیش از من مرحوم مهدی بیانی آن را فهرست‌نویسی کرده است، دارای جلد تیماج ساده یشمی و اندورن تیماج ساده تریاکی جدیدی است. کاغذ آن کشمیری جدول زرین و دو صفحه اول متن و حاشیه مذهب فرسوده که در میانه هر صفحه، در یک شمسه‌ی روی متن زر بوته‌اندازی هفت سطر از آغاز متن کتاب نگارش شده و در چهار نیم ترنج پیشانی و ذیل به همان نحو دو بیت در تحمید و تصدیق شمس لاهیجی آمده است. در همین صفحه، بالای صفحه سمت راست، شمسه تملک فتحعلی شاه قاجار نیز با سفیداب به زر نشسته نگارش شده است.
عنوان‌ها و اشعار بعضی به قلم زر و شنگرف و لاجورد است. کتاب دارای 759 صفحه و هر صفحه 17 سطر کامل است. از مشخصات کتابشناسی آن که بگذریم، نقش مهرها و عرض دیدهای و یادداشت‌های متعدد مالکین سلطنتی و کتابداران بر این نسخه بسیار بی‌بدیل است. صفحه پیش از آغاز، نقش مهر امانت‌خان شیرازی طغرانویس و خطاط دربار گورگانی هند بیش از همه جالب توجه خواهد بود. نقش مهر او با سجع: امانت‌خان شاه‌جهانی سنه 1042؛ سنه 5 [سال پنجم جلوس شاه جهان] دیده می‌شود. مهر دیگری که بسیار جالب توجه است، نقش مهر عبدالرشید دیلمی خطاط نام‌آور دربار گورکانی و شاگرد و خواهرزاده میرعماد است که در زمان نقش این مهر، علاوه بر دیگر مناصب، کتابداری خاصه سلطنتی نیز با او بوده است. این نقش مهر به خط نستعلیق خوش با تاریخ 1040 و سجع بنده شاه جهان عبدالرشید دیلمی دیده می‌شود. نقش مهر مهم دیگری که در این صفحه ملاحظه می‌شود، مهر عنایت‌خان آشنا شاه‌جهانی مولف شاه‌جهان‌نامه است. به جز این‌ها نقوش امهار اعتمادخان شاه‌جهانی، محمدمومن شاه‌جهانی، صادق‌زمان شاه‌جهانی، عارف شاه‌جهانی، عبدالله عالمگیری با سجع خانه زادشاه عالم‌گیر عبدالله، سید علی عالمگیری، مسعود جهانگیری و برخی مهرهای دیگر نیز دیده می‌شود. پس از رسیدن این نسخه به دربار صفوی و ورود آن به کتابخانه شاه سلطان عباس دوم صفوی، میرزامحمد مقیم کتابدار خاصه سلطنتی آن را در ذیل کتاب‌های کتابخانه تحویل گرفته است. او با نگارش عبارت: 9 شهر صفر 1069 عرض دید شد، و حک تصویر مهر خویش با سجع: رب اجعلنی مقیم الصلوه، آن‌را در مجموعه سلطنتی ثبت کرده است. در همین صفحه یادداشت عرض دید معتمدالدوله نشاط سیدعبدالوهاب موسوی اصفهانی که در عصر فتحعلی‌شاه کتابخانه سلطنتی از تحویلات او بود، به همراه نقش مهرش دیده می‌شود. به جز این‌ها، نقش امهار هدایت‌الله بن حسین [پدر دکتر محمد مصدق] و محمدرضا الحسینی با یادداشت مطابق ثبت کتابچه کتابخانه مبارکه و تاریخ 1282 هجری نیز وجود دارد. این دو تن در عصر ناصری، فهرستی منقح را تهیه کردند که بعدها به مهر مستوفی‌الممالک نیز در تایید موجودی کتابخانه سلطنتی ناصری ممهور گردید. در بالای این برگ و در لابه‌لای دیگر نقش مهرها، نقش مهر مشیرالسلطنه 1316با تاریخ قمری و عبارت ملاحظه شد دیده می‌شود. در حاشیه صفحه سوم نیز نقش مهر ترکی ناصرالدین‌شاه که اختصاص به کتابخانه سلطنتی داشت زده شده است. از این صفحه که بگذریم، انجامه نسخه نیز دارای یادداشت‌های بسیار مهمی است که شاید از تمامی نقش مهرها و عرض دیدهای صفحه نخست با اهمیت تر باشد. در پایین این صفحه، دو مطلب با عبارت مقدس الله اکبر دیده می‌شود که به نظر بایستی خط اکبرشاه گورکانی باشد. چرا که او در عرض دیدها و یادداشت‌هایش بر کتاب‌ها، از این عبارت استفاده می‌کرد. این دو یادداشت حکایت از عرض دید شاه گورکانی و تحویل و تحولات این کتاب از او به کتابداران سلطنتی است. عبارت اول: الله‌اکبر- عرض دیده شد و عبارت دوم: الله اکبر- 19 ماه شهریور الهی سنه 7 [هفتم جلوس] از تحویل محمد یوسف تحویل ملاحبیب‌الله شد. این دو یادداشت را بر اساس شواهد موجود، بایستی از آن اکبرشاه گورکانی به شمار آورد.
این کتاب، تنها یکی از نمونه کتاب‌هایی است که در بین کتابخانه‌های سلطنتی ایران و هند رد و بدل شده و سرنوشت عجیبی را پشت سر گذاشته است.
پژوهش، نگارش و انتخاب: دکتر محمّدرضا بهزادی
