كتابخانه مولانا آزاد دانشگاه اسلامي، عليگر _ جلد اول
كتابخانة مولانا آزاد:
در سال 1875 در شهر عليگر مدرسه‌اي به نام مدرسة العلوم توسط سر سيّد احمد خان‌براي بالا بردن سطح دانش مسلمانان تأسيس گرديد. اين مدرسه بعدها توسعه يافت و در سال 1877 به نام «محمدن انگلو اورينتل كالج» بافعاليّت بيشتر به كار خود ادامه‌داد. توسعة روز افزون اين دانشكده اساس دانشگاه اسلامي عليگر را بنا نهاد. درسال 1920 اين دانشكده با نام«دانشگاه اسلامي عليگر»، آغاز به كار كرد. هرچند انديشه و نظرات سرسيّداحمد خان هميشه مورد بحث بوده و مخالفتهاي زيادي با افكار ونظريّات وي در زمينة مسائل اسلامي و سياسي گرديده است. اما امروز دانشگاه عليگر به عنوان معتبرترين مركز آكادميك اسلامي و پشتوانة‌بزرگ علمي وفرهنگي مسلمين در هند به شمار مي‌آيد.
در كنار شعبه‌هاي مختلف علوم جديد، دانشگاه اسلامي عليگر داراي كتابخانه‌اي عظيم با گنجينه‌هاي كم نظير و نادر علمي وفرهنگي است كه به همّت اين مرد بزرگ بسياري از نفايس آثار اسلامي از گزند حوادث محفوظ گرديده است. سرسيّد احمد خان همزمان باتأسيس دانشگاه، كتابخانة شخصي خود را به اين مركز علمي و اسلامي هديه كرد. اين كتابخانه با مجموعة كتابهاي اهدايي ديگر، به نام‌كتابخانة «لرد ليتن» فرماندار كل بريتانيا در هند ناميده شد. در سال 1924 تا 1926 صاحب زاده آفتاب احمد خان رياست دانشگاه را به عهده‌داشت. وي توجّه خاصّي نسبت به توسعة كتابخانه مبذول كرد و كتابخانة شخصي خود را كه مجموعه‌اي نفيس از كتابهاي حقوقي كه هنگام‌تحصيلاتش در دانشگاه كمبريج جمع‌آوري كرده بود را به كتابخانه دانشگاه اهدا نمود. همچنين بودجه‌اي براي خريد كتابهاي مورد استفادة‌دانشجويان در نظر گرفته شد. خريد كتابها در زمينة علوم مختلف باعث اعتبار علمي بيشتر كتابخانه و دانشگاه گرديد. همچنين اهدا بسياري ازمجموعه‌هاي نفيس شخصي متعلّق به اساتيد و بزرگان، امرا و رجال باعث تقويت بنية علمي كتابخانه شد. در سال 1948 دكتر ذاكر حسين به‌عنوان رئيس دانشگاه اسلامي عليگر برگزيده شد. توجّه وي به كتابخانه و ضرورت گسترش فضاي مناسبتر براي نگهداري كتابها وامكانات‌بيشتر براي پاسخگويي به مراجعين، زمينه‌اي را فراهم آورد تا رئيس دانشگاه با حكومت مركزي و مركز اعانة دانشگاهها در اين زمينه تبادل‌نظر داشته باشند. وي توانست مبلغ يك ميليون و سيصد هزار روپيه براي ساختمان جديد كتابخانه از حكومت مركزي دريافت نمايد. سنگ‌بناي ساختمان جديد كتابخانه در سال 1955 توسط جواهر لال نهرو اولين نخست وزير هند پس از استقلال نهاده شد. اين ساختمان كه يكي ازبهترين نمونه‌هاي معماري اسلامي و هندي است توسط مهندس فياض الدّين طراحي و به مرحله اجرا گذشته شد. ساختمان جديد در سال1960 افتتاح گرديد و به پاس خدمات مولانا ابوالكلام آزاد، متفكّر و نويسندة معروف هند، به نام كتابخانة مولانا آزاد ناميده شد. اين كتابخانه‌اكنون در مركز دانشگاه عليگر قرار گرفته است. كتابخانه در دو طبقه داراي سه سالن بزرگ براي مطالعه با ظرفيت 1800 نفر مي‌باشد. هر سالن‌داراي سه بخش، بخش مطالعه داراي 280 كرسي، بخش مرجع 150 كرسي و سالن جديد 130 كرسي است. كتابخانة آزاد با ظرفيّت بيش ازيك ميليون كتاب داراي 884703 جلد كتاب در زمينة علوم مختلف است. مجموعة نسخ خطّي اين كتابخانه تا سال 1996 بالغ بر 14560نسخه به زبانهاي فارسي، عربي، اردو وسانسكريت گزارش گرديده است.
كتابخانة مولانا آزاد، داراي مجموعه‌هاي بسيار نفيسي از تابلوها، خطوط، نقاشيها، ميناتورها، سكّه‌ها و نسخ خطّي نادر است كه‌توسط علما، امرا و انديشمندان به كتابخانه اهدا گرديده و تاكنون به نام آنان در كتابخانه نگهداري و مورد استفاده قرارمي‌گيرد. ازجمله مجموعه‌هاي اهدايي نسخ خطّي، مجموعه‌هاي ذخيرة حبيب گنج، ذخيرة احسن مارهروي،ذخيرة شيفته، ذخيرة عبدالسّلام، ذخيرة‌آفتاب، جواهر موزيم (موزة جواهر)، ذخيرة منير عالم، ذخيرة قطب الدّين، ذخيرة سبحان الله خان وذخيرة سليمان را مي‌توان نام برد. از مجموعة اين گنجينه‌هاي اهدايي، فهرست ذخيره‌هاي زير تاكنون انتشار يافته است:
1ـ ذخيرة حبيب گنج، بزرگترين مجموعة نسخ خطّي اهدائي بخش نسخه‌هاي خطّي‌دانشگاه عليگر با 2000 نسخة خطّي به زبانهاي عربي، فارسي و اردو است. اين‌مجموعه در سال 1960 توسط عبيدالرحمن خان شرواني فرزند نوّاب صدر يار جنگ‌حبيب الرحمن شرواني (1867-1950) به دانشگاه اهدا گرديده است. تاكنون فهرست 813 نسخة فارسي وعربي اين مجموعه در سه جلد به چاپ رسيده است.
2ـ ذخيرة احسن مارهروي، (1293/1876 - 1940) از اساتيد زبان اردو در دانشگاه علگير بود. وي از سال 1922 تا1940 در رشتة زبان اردو تدريس مي‌كرد و آثاري چون فيض داغ، محاورات درد و مجموعة اشعار از خود به جاي گذاشت.كتابخانة وي مجموعه‌اي از كتابهاي خطّي و چاپي نادر و نفيس به زبانهاي عربي، فارسي، اردو و هندي است. مجموعة كتابهاي‌خطّي كتابخانة‌احسن 447 نسخه مي‌باشد. وي كتابخانة خود را به دانشگاه تقديم نمود و اكنون به نام وي «ذخيرة احسن» دركتابخانة دانشگاه نگهداري مي‌شود. فهرست نسخ خطّي عربي و فارسي اين ذخيره در سال 1983 توسط سيّد محمود حسن قيصرامروهوي تهيّه و از طرف دانشگاه به چاپ رسيده است.
3ـ ذخيرة شيفته، اهدايي نسخ خطّي نوّاب محمّد مصطفي خان شيفته به (1802ـ1869 م.) به كتابخانة مولانا آزاد مي‌باشد.شيفته از علماي بزرگ عصر خويش بود كه علوم اسلامي را در دهلي فرا گرفت. سپس عازم بيت الله الحرام شد و در آنجا نزد شيخ‌عبدالله سراج حنفي صحاح ستّه را قرائت نمود و در مدينه در خدمت شيخ محمّد عابد سندهي اصول حديث را فرا گرفت. وي‌پس از بازگشت از خانة خدا، مجموعه‌اي نفيس از نسخ فارسي، عربي و اردو را جمع آوري نمود. در سال 1857 در شورش‌هنديها عليه دولت انگليس، كتابخانة وي به آتش كشيده شد و بسياري از كتابها و نسخ نفيس كتابخانه وي در آتش سوخت. بعدهانبيرة وي نوّاب محمّد اسماعيل خان كه رياست دانشگاه را به‌عهده گرفت كتابخانة شيفته را تقديم دانشگاه نمود. در سال 1932اقدام به‌فهرست خطّي و چاپي ذخيرة شيفته گرديد. در سال 1982 فهرست ديگري با نام فهرست مخطوطات شيفته توسط آقاي‌سيّد محمود حسن قيصر امروهوي تهيه و به چاپ رسيد. در اين فهرست تعداد 224 نسخة خطّي ذخيرة شيفته معرفي‌گرديده‌است