کتابخانه ذاکر حسین

در سال 1875 ميلادى بنای "مدرسة العلوم" توسط سيد احمد خان در شهر عليگر نهاده شد. اين مدرسه پس از دو سال بصورت دانشكده‏ای بنام "محمدن انگلو اورينتل كالج" در آمد و با توسعه روز افزون و تأييد دولتمردان انگليس بعنوان دانشگاه اسلامی عليگر آغاز به فعاليت کرد. هر چند هدف از تأسيس اين دانشگاه بالا بردن سطح آگاهی و دانش مسلمانان و آشنايی آنان با علوم جديد بود. امّا بگفته جواهر لعل نهرو: "يكی از اهداف سيد احمد خان از تأسيس اين دانشگاه آن بود كه مسلمانان را اتباع شايسته و مفيدى برای سلطنت انگليس تربيت كند".

     در حاليکه اين جنبش ادامه داشت عدم همكاری توسط مهاتما گاندی و جنبش تحريك خلافت به سركردگی مولانا محمد علی، مبارزه‏اى بظاهر آرام اما كوبنده عليه نقشه و سياست‏های انگليس بعنوان يک قزيه جدی در حال شكل گرفتن بود. در 21 اكتوبر 1920 ميلادی مهاتما گاندی همراه با مولانا محمد علی در ادامه سفرهای دوره‏ای خود برای آگاه كردن قشر تحصيل كرده و جوان وارد عليگر شد. گاندی در سخنرانى خود در جمع اساتيد و دانشجويان به اين نكته تاکيد كرد كه دانشگاه‏ها و مراكز علمى بايد مستقل باشند تابتوانند آزادانه مشكلات وكمبودهاى خود را بررسی و برای رفع و اصلاح آنها راه قل پيدا كنند. او از دانشجويان و استادان دانشگاه‏ها و مراكز علمی خواست که وابستگی به دولت انگليس رارها كنند و به فكر تأسيس مراكز علمی و فرهنگی مستقل باشند.

بی‏توجهی دولت اشغالگر مقامات انگليسی به خواسته‏های نسل جوان و تحصيل كرده زمينه‏های مخالفت با اشتبار و استعماری را فراهم كرده بود و بزرگان و انديشمندان هندو و مسلمان با تجمع، نشست‏ها و سخنرانی ‏های مختلف بدنبال راه حل تازه‏ای برای رهايی از قيد و بند انگليس‏ها بودند، امّا دو اصل قانون قضايی، در مورد تحريم از آزادی مردم کاسته و زمين فعاليت های دانشکده ها  و دانشگاه‏ها محدود کرد که تحت كنترل انگليس ها قرار داشت. لذا سخنان گاندی در آن روز مورد استقبال همه قرار نگرفت؛ امّا در حقيقت سر آغاز حركت مسلمانان تحصيل كرده بسوی ايجاد مراكز علمی و فرهنگی مستقل به دور از سياست و دخالت های انگليس بود. از جمله كسانی كه در صدد ايجاد دانشگاه مستقل اسلامی و ملّی بر آمدند ذاكر حسين، دانشجو و استاد دانشگاه اسلامی عليگر بود. وی آن روز در سخنرانی گاندی حضور نداشت و روز بعد پس از رسيدن به عليگر و شنيدن پيام گاندی در صدد ايجاد دانشگاهى غير وابسته، مستقل اسلامی و ملّی بر آمد و با مشورت جمعی از انديشمندان مسلمان در 29 اكتوبر 1920 ميلادی در مسجد جامع دانشگاه عليگر، توسط مولانا محمود حسن موجوديت "جامعه ملّيه اسلاميه" را اعلام كرد و بدنبال آن مولانا محمد علی، حكيم اجمل خان، دكتر مختار احمد انصاری، عبدالمجيد خواجه و جمعی ديگر از بزرگان و انديشمندان ضدّ سياست‏های انگليس در هند از تأسيس جامعه مليه اسلاميه حمايت كردند. در 22 نوامبر 1920 ميلادی حكيم اجمل خان بعنوان اولين رئيس جامعه مليه اسلاميه انتخاب گرديد اما مسئوليت عمده اين کار را ذاكر حسين قبول کرد.

     ذاكر حسين در سال 1923 ميلادی براى ادامه تحصيل در رشته اقتصاد روانه دانشگاه برلن شد و پس از سه سال بدرجه دكترا در اين رشته نائل آمد. امّا برای بر آورده کردن تعهدی كه وی و همرزمانش نسبت به رشد و تكامل جامعه مليه اسلاميه داشتند او را دوباره به هند باز گردانيد. وی همراه با دوتن از هم پيمانانش، دكتر عابد حسين و محمد مجيب، آلمان را منظور تقويت و توسعه جامعه مليه اسلاميه ترك كردند و بازگشت آنان نويدی تازه بری جامعه بود.

     در سال 1925 ميلادی جامعه ملّيه اسلاميه از عليگر به دهلی منتقل گرديد و در منطقه قرول باغ محلّی برای آن در نظر گرفته شد. تعداد دانشجويان پس از انتقال به دهلی 80 و اساتيد آن 25 نفر بودند و سقف اكثر كلاس‏های درس و كتابخانه با ورق های آهنی درست شده بود. در آن ايّام وجود مشكلات مالی شديد مسئولين را از ادامه كار نا اميد كرده بود. در يكی از ملاقات های مسئولين جامعه ملّيه با گاندی و گفتگو درباره بحران مالی جامعه، گاندی گفت: "اگر شما از بحران مالی جامعه ريخ می بريد من برای جمع آوری اعانه كاسه گدائى بدست گرفته به خيابان ها "خواهم رفت".

در سال 1927 ميلادی پس از در گذشت حكيم اجمل خان، دكتر مختارالدّين احمد انصاری به عنوان رئيس جامعه ملّيه برگزيده شد. امّا همچنان مشكلات مالی آن روبه تزايد داشت. دكتر مختارالدّين پس از مشورت با دكتر ذاكر حسين و جمعی از بزرگان انجمنی به نام "کميته آموزش ملّی" تأسيس كرد. در اين کميته علاوه بر اعضاء هيأت اجرائ يازده نفر از اساتيد جامعه به عضويت دائمی کميته در آمدند. اعضاء اين کميته پذيرفتند به مدّت 20 سال حتی پس از باز نشستگى در خدمت جامعه باشند و حقوق ماهيانه آنها از يك تا صد روپيه مطابق بانياز آنان تعيين گردد. اين انجمن با 22 عضو آغاز به كار كرد و به اين كار مشكل پرداخت تا حقوق اساتيد بگونة آبرومندانه تامين شود.

در سال 1932 ميلادی "انجمن همدردان جامعه" به سرپرستی حافظ فياض احمد، خواجه عبدالحى و شفيق الرحمن قدوائى تشكيل يافت. هدف از تشكيل اين انجمن جمع آوری اعانات مردمی برای ادامه حيات و حفظ جامعه ملّيه اسلاميه بود. در همان سال اوّل حدود ده هزار نفر از مسلمانان سراسر هند به عضويت اين انجمن در آمدند. هر چند که كمك‏های مالى مردم ناچيز بود اما روحيه مسئولين آن را به لابر دو ملوک مسئولتين بين مردم جهت توسعه دادن به آرمان يک مرکز مستقل معرفت اسلامی ايجاد کرد. در آغاز حدود 6 هزار روپيه توسط اين انجمن جمع آورى گرديد، اما در سالهای بعد اين مبلغ به حدود 60 هزار روپيه رسيد. باتشكيل انجمن همدردان جامعه رابطة‏ عميق بين مردم و جامعه مليه اسلاميه بوجود آمد.

    در اوّل مارس 1935 ميلادی سنگ بنای ساختمان جديد جامعه مليه اسلاميه در دهكده اوكهلا در دهلی نو نهاده شد و يك سال بعد در سال 1936 ميلادی جامعه مليه اسلاميه به محل جديد اوكهلا منتقل گرديد. در همين سال دكتر مختار احمد انصارى يكی از حاميان بزرگ جامعه ملّيه از دنيا رفت.

در سال 1938 ميلادی دانشكده تربيت معلمين بنام "استادون كا مدرسه" براى تربيت معلمين و اساتيد تأسيس گرديد و در همان سال جامعه ملّيه اسلاميه به عنوان مجتمع علمی به ثبت رسيد.

جشن بزرگداشت بيست و پنجمين سال تأسيس جامعه ملّيه اسلاميه در سال 1946 ميلادی درحالی برگزار گرديد كه در سراسر هند نابسامانی ‏های اقتصادی به اوج خود رسيده بود و هند در آستانه شكل گيری بعنوان كشوری آزاد و مستقل قرار گرفته بود.

در سال 1962 ميلادی از طرف کميسون اعانه دانشگاه، [.G.CU] جامعه ملّيه اسلاميه به عنوان دانشگاه شناخته شد و پس از رسميت يافتن به عنوان دانشگاه، رشته‏های مختلف علوم در آن معرفی شد. امروزه اين مرکز بزرگ آموزش چندين دانشکده داشته های جديد دارد و به پوشش خود گسترش می دهد.

     در سال 1988 ميلادی دولت هند به جامعه مليه اسلاميه وضعيت دانشگاه مركزی اعطا نمود و امروزه جامعه مليه اسلاميه كه به همت و مجاهدت مردان بزرگ تأسيس شده بود يكی از بزرگترين مراكز علمی و دانشگاهی اسلامی در هند بشمار می رود.

كتابخانه:

     اولين سنگ بنای كتابخانه جامعه مليه اسلاميه همزمان با تأسيس جامعه گذاشته شد و همراه با رشد و پيشرفت بر غنای كتابخانه افزوده شد. بسيارى از اساتيد كتابخانه‏های شخصی خود را به كتابخانه اهدا نمودند و اكنون 18 مجموعه شخصی از جمله مجموعه‏های عبدالقيوم نقوی، محمد مجيب، دكتر مختار الدين احمد انصاری و مجموعه شخصی دكتر ذاكر حسين زينت بخش اين كتابخانه است. علاوه بر كتابخانه مركزی كه نيازهاى علمی و تحقيقی استاتيد دانشگاه و دانشجويان را در تمامی رشته‏ها بر آورده می كند، كتابخانه‏های وابسته به كتابخانه مركزی چون كتابخانه دانشكده حقوق با 60 هزار جلد كتاب، كتابخانه علوم مهندسی، كتابخانه دانشكده ارتباط جمع زير نظر كتابخانه مركزی فعاليت دارند.

در سال 1973 ميلادی پس از در گذشت دكتر ذاكر حسين بپاس خدمات ارزشمند وی به جامعه ملّيه اسلاميه، كتابخانه مركزی جامعه بنام وی "كتابخانه دكتر ذاكر حسين" نامگذاری گرديد. اين كتابخانه دارای دو بخش مركزی و دانشکده می باشد. مساحت كتابخانه اندکی بيش از 4000 هزار متر مربع است که با دو سالن بزرگ مطالعه كه مورد استفاده عموم مردم قرار می گيرد. همچنين سالنی جهت كتاب های مرجع در نظر گرفته شده كه استفاده از آن براى عموم مردم آزاد است. كتابخانه مركزی دارای چند بخش است:

     1- مخزن نسخه‏های چاپی با بيش از 328 هزار نسخه به زبان‏های انگليسی، عربی، هندی، زبان اردو و فارسی در علوم مختلف.

     2- مخزن نسخه‏های خطی: اين كتابخانه دارای گنجينه ی نفيس از نسخه‏های خطی، عربی، فارسی، و اردو می باشد. تعداد نسخه‏های خطی اين كتابخانه در حدود 3 هزار نسخه است. فهرست نسخه‏های خطی فارسی در سال 1373 شمسی توسط مركز تحقيقات فارسی رايزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ايران در دهلی نو تهيه و به چاپ رسيده است. فهرست حاضر معرفی کلّيه نسخه‏های خطی اين كتابخانه است كه توسط مركز ميكروفيلم نور تهيه شده است. در مورد نسخه‏های خطی زبان اردو اين كتابخانه هنوز اقدامی صورت نگرفته است.

     3- مركز اسناد و مدارك كتابخانه: از زمانيکه دكتر ذاكر حسين رئيس جمهوری هند شده بود بسياری از اسناد و مدارك و عكس‏های دوران استقلال هند در اين آرشيو نگهداری می شود كه از نظر تاريخی حائز اهميت خاص می باشند. اخيرا ساختمان جديدی و مستقل برای حفظ اسناد و مدارك در نظر گرفته شده و مدير آن پرفسور عزيز الدين حسين همدانی از بخش تاريخ می باشد.

هر چند كار تهيه ميكروفيلم از نسخه‏های خطی در هند نيز چون ساير كشورها باسختی ‏ها و موانع جدى روبرو است و گاهی سالها ميگذرد و ما برای اجازه ورود به كتابخانه‏ای تلاش ميكنم تا از نسخه‏های آن فهرست يا ميكروفيلم تهيه كنيم.

امّا در مورد كتابخانه ذاكر حسين معروض ميدارد چون جناب آقای سيد شاهد مهدی، رياست اسبق دانشگاه، نسبت به علوم شرقی خصوصا زبان و ادب فارسی توجه خاص دارند باسفارش ايشان بخش مخطوطات كتابخانه نهايت همكاری را با ما در زمينه آفت زدايی، ترميم و تجليد نسخه ها مرعی داشت. و ما توانستيم به آسانی از نسخه‏های نفيس فارسی و عربی كتابخانه عکس تهيه نمائيم. کار مرمت، آفت زدايی و تجليد از نسخه های خطی اين کتابخانه همراه باعکس برداری و فهرست نگاری از سال 2008 ميلادی آغاز گرديد و تاکنون قسمت اعظم نسخه های خطی آفت زدايی و مرمت گرديده و فهرست نسخه ها در سه جلد آماده چاپ است.

  اينجانب بر خود لازم می ‏دانم که از همکاری استاد دکتر مخدومی رئيس کتابخانه که باشوق و علاقه خاص تمامی زمينه ها را برای احياء اين ميراث ارزشمند فراهم آوردند تشکر و قدر دانی کنم. همچنين از تلاش و زحمات همكارانم در اين مجموعه خانم دكتر زهره خاتون فاروقی و آقای زبيد حيدر فيلم بردار مركز کمال تشكر را دارم.

دكتر مهدی خواجه پيری